Szczepionkowy wyścig zbrojeń: Wielka Brytania i COVID-19 w rosyjskiej przestrzeni informacyjnej
Początek pandemii COVID-19 spowodował ogólnoświatowy wzrost informacji na tematy związane ze zdrowiem i szczepieniem. Wraz z początkiem rozpowszechniania się koronawirusa na świecie, w rosyjskich mediach można obserwować narastającą propagandę i dezinformację na ten temat. Wynikiem monitoringu rosyjskiej przestrzeni informacyjnej pod kątem występowania w niej informacji o Wielkiej Brytanii jest identyfikacja kampanii informacyjnej i dezinformacyjnej na temat pandemii COVID-19 i szczepionki przeciwko koronawirusowi. Dezinformacja w rosyjskiej przestrzeni medialnej dotyczy przede wszystkim pochodzenia koronawirusa oraz skuteczności szczepionek opracowywanych w różnych krajach.
W związku z pandemią koronawirusa na całym świecie prowadzone są prace nad opracowaniem bezpiecznej i skutecznej szczepionki. Narracje o zarejestrowanej w Rosji szczepionce na koronawirusa pojawiały się najczęściej w kontekście propagowania tej szczepionki jako panaceum oraz dyskredytacji państw zachodnich. Jednym z przykładów takiej kampanii dezinformacyjno-propagandowej jest próba dyskredytacji zachodnich firm farmaceutycznych. W rosyjskich mediach pojawiały się informacje, że rosyjska szczepionka Sputnik V jest najskuteczniejszą szczepionką przeciw COVID-19 na świecie, a Rosja jest liderem w obszarze produkcji szczepionki. Przy tym rosyjskie media rozpowszechniają teorię, że krytykowanie ich preparatu w państwach zachodnich wynika wyłącznie z powodów politycznych i ekonomicznych, a nie naukowych. Wprowadzanie takich dezinformacji jest używane jako argument do szerzenia sceptycyzmu odnośnie do szczepionek opracowywanych w państwach zachodnich. Ponadto wskazuje na cele polityczne i ekonomiczne samej Rosji w postaci możliwości otwarcia rynków europejskich na rosyjską szczepionkę.
Bowiem w Rosji opracowano własną szczepionkę – Sputnik V, stworzoną przez moskiewski Instytut Wirusologii im. Nikołaja Gamelei, podległy ministerstwu zdrowia oraz przez firmę Binnofarm. Została ona zarejestrowana jeszcze w sierpniu 2020 roku, zanim zostały opublikowane pełne badania kliniczne. Jednak to wystarczyło, aby propagować informacje, że Sputnik V jest pierwszą zarejestrowaną szczepionką przeciwko koronawirusowi na świecie. Ze względu na to, że rosyjska szczepionka została zarejestrowana zaledwie po drugiej fazie badań, wzbudziła ona duży sceptycyzm i brak zaufania na arenie międzynarodowej. Przywoływani w mediach rosyjscy politycy czy eksperci przekonują, że zachodni sceptycyzm wobec rosyjskiej szczepionki to przejaw rusofobii i wrogo nastawionego świata wobec Rosji. W rzeczywistości krytyka rosyjskiej szczepionki wiąże się z brakiem wykonania niezbędnych badań klinicznych przed jej rejestracją. Mimo tego, już na początku września, naukowcy, którzy opracowali rosyjską szczepionkę, opublikowali artykuł w piśmie „The Lancet”. Opisali ten środek jako bezpieczny i dobrze znoszony przez organizm. Na początku lutego 2021 roku, ponownie w „The Lancet” ukazał się raport z ostatniej fazy badań, z których wynika, że skuteczność szczepionki wynosi ok. 91 proc. W rzeczywistości AstraZeneca ogłosiła, że zamierza prowadzić wspólne badania nad Sputnikiem V, po tym jak rosyjska strona zaproponowała współpracę z brytyjską firmą. Tymczasem jeszcze w październiku ubiegłego roku w Rosji zarejestrowano drugą szczepionkę przeciw koronawirusowi – Wektor. Ta szczepionka również została zarejestrowana przed ukończeniem badań klinicznych. Trwają prace nad trzecią rosyjską szczepionką.
Można zauważyć konsekwentnie prowadzoną kampanię informacyjną odnośnie do dużego zainteresowania Sputnikiem V na świecie. Rosyjskie media mainstreamowe wskazują potencjalnych odbiorców szczepionki w krajach Ameryki Łacińskiej, byłego ZSRR, Bliskiego Wschodu i Azji, Europy Środkowo-Wschodniej, czy pozaunijnej części Bałkan.
Rosyjskie media przekonują o tym, że rosyjski preparat opracowany metodą wektorową jest najbezpieczniejszą szczepionką, przy tym dyskredytując zachodnie szczepionki, przekonując o stosowanych „eksperymentalnych metodach” w zachodnich ośrodkach badawczych. Rosyjskie media nieustannie krytykują rozwiązania firm farmaceutycznych: Pfizer, Moderna lub AstraZeneca, a także działania Unii Europejskiej w zakresie zatwierdzania i prowadzenia programu szczepień. W przypadku szczepionki Moderna utrzymuje się narrację określającą amerykańską firmę farmaceutyczną jako najmniej cieszącą się dobrą opinią. Zgodnie z narracją dotyczącą preparatu firmy Pfizer i BioNTech przekonuje się, że preparat został dopuszczony na rynek przed zakończeniem badań. Z kolei narracja dotycząca szczepionki opracowanej przez konsorcjum AstraZeneca i Uniwersytet Oksfordzki zakłada, że brytyjska szczepionka została opracowana w oparciu o rosyjskie technologie, po tym jak brytyjscy naukowcy zwrócili się o pomoc do rosyjskich naukowców. Jednak najgłośniejszą wysuwaną tezą w rosyjskiej kampanii dezinformacyjnej, która miała zdyskredytować brytyjską szczepionkę, było przekonanie, że jest niebezpieczna, gdyż oparta została na wektorze adenowirusa szympansa i w konsekwencji prowadzi do degeneracji ludzkich genów.
Do tego przekonuje się, że zachodnie szczepionki są trudne w transporcie i przechowywaniu, oparte na niesprawdzonych technologiach. Podnoszono także argument wysokich kosztów zakupu.
W celu wzmocnienia braku społecznego zaufania rosyjskie media rozpowszechniają liczne teorie spiskowe na temat szczepień. Według teorii, rola szczepionki sprowadza się do wzmocnienia kontroli nad społeczeństwem m.in. przy pomocy mikroczipowania lub tzw. paszportów zdrowia, czy nawet zmniejszenie populacji świata poprzez wprowadzenie masowego szczepienia.
Charakterystyką podobnej taktyki dezinformacyjnej jest stosowanie technik manipulacyjnych, m.in. odwrócenie uwagi oraz proponowanie alternatywnych wersji wydarzeń, których celem jest usprawiedliwienie swojej pozycji i obrona własnych interesów. Wśród ostatnich przykładów rosyjskiej dezinformacji można zaznaczyć stosowanie techniki fałszywej analogii opartej o prawdziwe informacje. Narracje antyzachodnie są stałą oddziaływania informacyjnego Rosji, mającego na celu m.in. podważenie zaufania obywateli do rządu własnego państwa, struktur unijnych czy też istniejących sojuszy politycznych, gospodarczych i militarnych, które jednoczą kraje UE.
W rosyjskiej przestrzeni medialnej, w związku z pandemią wirusa SARS-CoV-2, można zauważyć narastającą działalność dezinformacyjną czy szerzenie fałszywych informacji, które dotyczą np. leczenia i samodiagnozowania koronawirusa. Jawne dezinformowanie społeczeństw ma za zadanie doprowadzać do obniżenia zaufania obywateli wobec władzy danego państwa, w efekcie czego ma potęgować atmosferę zagrożenia.
Centrum Analiz Propagandy i Dezinformacji w dniach 03.08.2020-21.02.2021 r. prowadziło monitoring wybranych zagadnień w rosyjskiej przestrzeni informacyjnej. Na potrzeby niniejszej analizy wykorzystano informacje dotyczące Wielkiej Brytanii, które zostały opublikowane na stronach internetowych trzech rosyjskich mediów mainstreamowych: ria.ru, rbc.ru i russian.rt.com. Łączna liczba wiadomości opublikowana w tym czasie wyniosła 211089, w tym: 152645 (ria.ru), 21528 (rbc.ru) i 36916 (russian.rt.com). Łączna liczba wiadomości na temat Wielkiej Brytanii wyniosła 3324, w tym: 1535 artykułów, co stanowi 1,01% wszystkich artykułów opublikowanych w omawianym okresie, na stronie ria.ru, 975 artykułów (4,53%) na stronie rbc.ru i 824 artykuły (2,23%) na stronie russian.rt.com. Spośród artykułów dotyczących Wielkiej Brytanii zidentyfikowano te, które informowały na temat pandemii COVID-19 i/lub szczepionki przeciwko COVID-19. Ria.ru - 638 wiadomości, co stanowi 41,56% wiadomości na temat Wielkiej Brytanii, rbc.ru – 481 wiadomości (49,33%) i russian.rt.com – 461 wiadomości (55,95%).
Publikacja jest częścią projektu „Monitoring i analiza rosyjskiej przestrzeni informacyjnej”. Projekt został zrealizowany we współpracy Centrum Analiz Propagandy i Dezinformacji (CAPD) oraz Open Information Partnership (OiP). Publikacja wyraża jedynie poglądy autorów i nie powinna być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Centrum Analiz Propagandy i Dezinformacji oraz Open Information Partnership. Publikacja stanowi wkład w debatę publiczną.
Adam Błonowski, Marta Kowalska